Ωμή Τέχνη

Writen by Iptamenos Ollandos 7:58 π.μ. - 0 Comments

Τρύφων Λιώτας

Η εισαγωγή του όρου Brut Art γίνεται από το ζωγράφο Jean Dubuffet (Ζαν Ντιμπιφέ) τη δεκαετία του 1940 για να χαρακτηρίσει τις εικαστικές δημιουργίες ψυχασθενών, τις οποίες ο ίδιος συνέλεξε και στέγασε σε εκθέσεις. Το 1948 δημιούργησε την Εταιρία Ωμής Τέχνης μαζί με άλλους καλλιτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ο Αντρέ Μπρετόν. Η συλλογή του έγινε αργότερα γνωστή σαν Collection de l'Art Brut. Περιλαμβάνει χιλιάδες έργα και σήμερα εκτίθεται στη Λοζάνη της Ελβετίας. Ωμή κατά την έννοια ότι δεν έχει υποστεί την "επεξεργασία" των Σχολών Καλών Τεχνών, του κόσμου των γκαλερί και των μουσείων. Καταρχάς αναφερόταν στην τέχνη των ψυχωτικών ατόμων που βρίσκονταν σχεδόν ολοκληρωτικά εκτός της κουλτούρας και της κοινωνίας. Αυστηρά μιλώντας, αναφέρεται μόνο στην Collection de l'Art Brut.

Πριν τον Dubuffet κι άλλοι είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον για τη «νοσηρή» τέχνη. Ο Dubuffet όμως είναι ο πρώτος που αναγνωρίζει τα έργα των ψυχασθενών ως τέχνη και τα βγάζει εκτός των ασύλων. Η art brut, κατά τον Dubuffet, ορίζεται σαν η τέχνη που ως μοναδική της πηγή έχει την «εσωτερική φωνή». Έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την παιδική και πρωτόγονη τέχνη, αντίκεινται σ’ αυτό που ονομάζεται «πολιτιστική τέχνη» και είναι ξένη προς τους καθιερωμένους αισθητικούς κανόνες. Ο Dubuffet χαρακτήρισε την Ωμή Τέχνη ως εξής:

"Εκείνα τα έργα που δημιουργήθηκαν στην απομόνωση και από αγνή και αυθεντική δημιουργική παρόρμηση - εκεί όπου οι έγνοιες του ανταγωνισμού, της αναγνώρισης και της κοινωνικής ανόδου δεν παρεμβαίνουν- είναι, λόγω αυτών ακριβώς των χαρακτηριστικών τους, πιο πολύτιμα από τα έργα των επαγγελματιών. Μετά από την εξοικείωση με αυτά τα άνθη ενός εκστατικού δημιουργικού πυρετού, τον οποίο έζησαν τόσο βαθιά και τόσο έντονα οι δημιουργοί τους, δεν μπορούμε παρά να νιώσουμε ότι σε σχέση με αυτά τα έργα, η κουλτούρα στο σύνολό της μοιάζει να είναι το παιχνίδι μιας μάταιης κοινωνίας, μια παραστρατισμένη παρέλαση" - Jean Dubuffet, Place à l'incivisme Art and Text 27 (Δεκ. 1987 -Φεβ. 1988) σελ. 36.

Οι "τρελοί" της Τέχνης

Οι δημιουργοί της art brut, όπως από το 1812 παρατηρούσε ο γιατρός Benjamin Rush, ξεκινούν πολλές φορές την καλλιτεχνική τους δραστηριότητα με την εκδήλωση της ψυχικής ασθένειας και κατά κανόνα σταματούν να ασχολούνται με την τέχνη όταν αποθεραπεύονται. Δεν έχουν σχέση με επαγγελματικούς καλλιτεχνικούς κύκλους και δεν δείχνουν ενδιαφέρον για τη δημοσιοποίηση και το μέλλον των έργων τους. "Εδώ η τέχνη", έλεγε ο Dubuffet, "δεν πάει να κοιμηθεί σε στρωμένα γι’ αυτή κρεβάτια. Σώζεται ευθύς όταν προφέρουν τ’ όνομά της: αυτό που αγαπάει είναι το ινκόγκνιτο. Οι καλύτερες στιγμές της είναι όταν ξεχνάει πως ονομάζεται".

Ο Dubuffet πίστευε ότι η "κουλτούρα", δηλαδή η κυρίαρχη κουλτούρα, κατόρθωσε να προσαρμόσει στα μέτρα της κάθε νέα εξέλιξη στην τέχνη, στερώντας της έτσι την οποιαδήποτε δύναμη μπορεί να είχε, και καταπνίγοντας την αυθεντική έμπνευση. Η Ωμή Τέχνη ήταν η δική του λύση σ' αυτό το πρόβλημα - μόνο αυτή ήταν απρόσβλητη από τις επιρροές της κουλτούρας, και δεν μπορούσε να απορροφηθεί ή να προσαρμοστεί, ακριβώς επειδή οι ίδιοι οι καλλιτέχνες δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν.

Ας αναφέρουμε εδώ μερικά διάσημα παραδείγματα. Πρώτος και καλύτερος ο Ντοστογιέφσκι με τις κρίσεις επιληψίας του στις οποίες όμως απέδιδε τα οράματα που τον βοήθησαν στην τέχνη του. Το 1841 ο συγγραφέας Gerard de Nerval, μετά από αλλεπάλληλες νευρικές κρίσεις οδηγήθηκε σε διάφορα ψυχιατρικά άσυλα και οι εφημερίδες της εποχής βιάστηκαν να του «εκφωνήσουν» τον πνευματικό επικήδειο. Την τρέλα η πλειονότητα των ανθρώπων την εκλαμβάνει ως σημάδι διανοητικής καταστροφής. Όμως ο ίδιος ο Nerval γράφει: "Δεν ξέρω γιατί χρησιμοποιώ αυτόν τον όρο ασθένεια, Σ’ ό,τι αφορά εμένα τον ίδιο ποτέ δεν αισθάνθηκα να είμαι καλύτερα. Φορές – φορές ένιωθα τη δύναμή μου και τη δραστηριότητά μου διπλασιασμένες. Πως όλα τα καταλάβαινα. Η φαντασία μου έφερνε ατελείωτη ηδονή.Ξαναποκτώντας αυτό που οι άνθρωποι ονομάζουν λογικό, δε θα έπρεπε να λυπάμαι που την έχω χάσει;".

Ο Van Gogh, που έγραφε ότι όσο πιο άρρωστος γινόταν, τόσο περισσότερο προσπαθούσε να επανορθώσει κάνοντας τα χρώματά του πιο παλλόμενα, ισορροπημένα και λαμπερά. Κι έλεγε σε έναν συνασθενή του:"…νομίζουν ότι τρελάθηκα από την τέχνη μου. Το ξέρω πως κατά βάθος έχουν δίκιο, γιατί τα μάτια ενός ζωγράφου, που βλέπουν με την ψυχή του, τον τραβούν σε κάποιον άλλο κόσμο μακρινό. Μεταφέρεται εκεί ολόκληρος και δεν μένουν απ’ αυτόν, για τον κοινό κόσμο εδώ, παρά κάτι υπολείμματα, ανεπαρκή για συνεννόηση με τους άλλους".

Ο Baudelaire έλεγε ότι "οι σοφοί δεν έχουν όνειρα τόσο ωραία όσο οι τρελοί!" ενώ ο Dryden τον 17ο αιώνα έγραφε ότι τα μεγάλα πνεύματα συμμαχούν με την τρέλα, ο Diderot και ο Poe έλεγαν ότι η τρέλα και η μεγαλοφυΐα γειτνιάζουν, ενώ και οι δικοί μας Πλάτωνας και Αριστοτέλης έβλεπαν ότι μέσα στην τρέλα ελλοχεύει η σύλληψη μιας εμπνευσμένης εικόνας του κόσμου. Ο Moreau de Tours πίστευε ότι οι αιτίες που δημιουργούν την ποιητική μεγαλοφυία είναι οι ίδιες που οδηγούν στην ψύχωση: "Θλιβερή η κατάσταση του ανθρώπου, που να μην μπορεί να κάνει βήμα για να φτάσει την τελειοποίηση του συναισθήματος δίχως να προχωρήσει προς το θάνατο και δεν μπορεί να τείνει προς το υπέροχο, δίχως να πλησιάζει την τρέλα!"
Τέλος, ο μεγάλος γλύπτης, Γιαννούλης Χαλεπάς, κατέστρεψε όλα τα έργα του σε μία από τις κρίσεις του, αποπειράθηκε επανειλημμένως να αυτοκτονήσει ενώ έζησε μεγάλο διάστημα στο Δημόσιο Ψυχιατρείο Κέρκυρας. Μπορεί να μην άφησε κανέναν γραπτό λόγο περί τρέλας και τέχνης αλλά το έργο του "Κοιμωμένη" το οποίο ξεκίνησε να δημιουργεί στο πρώιμο στάδιο της ψυχασθένειάς του το 1877 είναι η πιο απτή απόδειξη ότι ο καλλιτέχνης ξεπερνά το ανθρώπινο όριο για να φτάσει στο θείο.

Η Τέχνη του Περιθωρίου

Ο όρος Ωμή Τέχνη έχει πλέον αντικατασταθεί με τον όρο Τέχνη του Περιθωρίου. Οι δημιουργοί είναι κυρίως άνθρωποι που είχαν ασυνήθιστες εμπειρίες στις ζωές τους ή που πάσχουν από ακραίες διαταραχές: έγκλειστοι ψυχιατρικών ιδρυμάτων, πνευματικά ανάπηροι, πρόσφυγες, εκκεντρικοί, περιθωριακοί σε απομόνωση είτε ηθελημένη ή λόγω των κοινωνικών συνθηκών και αυτοδίδακτοι με καλλιτεχνικές δυνατότητες. Διαφέρουν λοιπόν ως προς το προσωπικό τους υπόβαθρο, την κοινωνική τους ένταξη, χρησιμοποιούν διαφορετικά υλικά και μέσα έκφρασης, δεν έχουν κοινά στιλιστικά σημεία αναφοράς.

Ο Andre Robillard , 83 χρόνων σήμερα, είναι μόνιμος κάτοικος ψυχιατρείου στην Ορλεάνη της Γαλλίας τα τελευταία 60 χρόνια. Είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Τέχνης του Περιθωρίου.

Αυτό που τους ενώνει είναι η αυθεντικότητα και η αμεσότητα της εικονογραφικής γλώσσας. Δημιουργούν χωρίς εκπαίδευση, μακριά από εμπορικότητα και ελεύθεροι από την πίεση να ενταχθούν ή να υιοθετήσουν της διάφορες αλλαγές που προτάσσει η εκάστοτε «μόδα» της τέχνης. Οι περισσότεροι δεν βλέπουν τη δημιουργία τους ως τέχνη και τον εαυτό τους ως καλλιτέχνη. Δεν έχουν την πρόθεση να γίνουν καλλιτέχνες, ζούνε την τέχνη. Η τέχνη τους είναι μια έκφραση των κρυφών επιθυμιών τους, των εσωτερικών τους αντιθέσεων και των οραμάτων τους. Δεν κινείται προς τα έξω αλλά εσωτερικά: είναι ένα ταξίδι προς τα μέσα. Αναδύεται από και κατευθύνεται στον εσωτερικό τους κόσμο και φαντασία.

Τα έργα των περιθωριακών διαθέτουν μια μοναδική οπτική «γλώσσα», μια μοναδική, ανεξάρτητη αισθητική κατηγοριοποίηση και μαρτυρία μια υψηλής δυνατότητας για έκφραση και ένα ακατέργαστο, ωμό χάρισμα. Αυτή η αυθεντική, ωμή εικονογραφική γλώσσα τονίζει τη συμβατική άποψη ιδιαίτερα, με τέτοιο τρόπο, που στα μάτια κάποιων θεατών δεν είναι μόνο θαυμαστή και εκπληκτική, αλλά επίσης παράξενη και πολλές φορές αλλόκοτη.


Carlo Zinelli (1916-1974) Η σχιζοφρένεια εκδηλώθηκε όταν ως εθελοντής πήρε μέρος στον Εμφύλιο της Ισπανίας. Από το 1939 μέχρι το θάνατό του ζωγράφιζε σε ψυχιατρεία της Ιταλίας. August Walla (1936-2001) Στα 16 του η τρέλα τού χτύπησε την πόρτα. Από το 1986 μέχρι το θάνατό του έζησε ως τρόφιμος στο Σπίτι του Καλλιτέχνη με ψυχιατρική φροντίδα. Ζωγράφισε όλους τους τοίχους του ιδρύματος και των γειτονικών κτιρίων. Adolf Wolfli (1864-1930) Κακοποιημένο παιδί συνελήφθη ο ίδιος για κακοποίηση ανηλίκου και από το 1885 μέχρι το θάνατό του έζησε σε ψυχιατρικά νοσοκομεία της Βέρνης. Ένας από τους πρωτοπόρους της Ωμής Τέχνης. Στον Τοίχο